Rapportage museum Almere: Museum de Stad 

Onderzoek Rudi Fuchs en Max Meijer 

In onze opdrachtomschrijving voor het leveren van een advies voor een toekomstig museum in Almere was een tussenrapportage in juli voorzien. Op woensdag 30 juli hebben wij de wethouder daarover nader mondeling geïnformeerd. Wij spraken af onze bevindingen en uw eerste reactie daarop kort samen te vatten en na een discussie met het veld op te nemen in een eindrapportage. 

De opdracht 

Dit advies gaat primair in op de eerste twee vragen van de opdrachtformulering en de derde vraag wordt in relatie tot de uitkomsten op 1 en 2 beantwoord met een procedurevoorstel: 

1. Formuleer een visie voor het museum De Paviljoens/museum Almere en focus dit op de periode na 2012. Wat heeft de stad tegen die tijd nodig, welke zijn de opties voor een nieuwe museale voorziening in het stadshart van Almere. Moeten de bestaande collecties van de Paviljoens de basis vormen of juist niet. Hoe kunnen onderdelen van de Paviljoens in het grotere geheel opgaan.

Zijn er interessante cross-overs aan te geven met andere disciplines uit het cultuurveld zoals archeologisch erfgoed, archieven, architectuur en media. 

2. Betrek de kansen in het licht van de geografische ligging van Almere, enerzijds als belangrijkste kunst en cultuur stad voor de gehele provincie Flevoland en anderzijds als nieuwe stad in de metropoolontwikkeling binnen de area Amsterdam. De nieuwe voorziening is een Almeerse voorziening voor de Almeerders, maar zal door zijn bijzondere thematiek en aantrekkelijke exposities en evenementen ook aantrekkingskracht uitoefenen op bezoekers van buiten de stad. De voorziening moet bijdragen aan de aantrekkelijkheid van stadshart Almere. 

3. Formuleer een stappenplan voor de langere termijn met daarin de periode 2009-2012 nadrukkelijk uitgewerkt als overgangsfase.  In deze overgangsfase kan samenwerking tussen De Paviljoens en het Stedelijk Museum in Amsterdam de kwaliteit en het bereik van het huidige museum in Almere verbeteren en een opmaat zijn voor de periode na 2012. Voor de eerste stap zou de adviseur een sturende rol kunnen vervullen ter ondersteuning van het bestuur van De Paviljoens.   

Het museumconcept 

Het toekomstige museum gaat over Almere. Over het complex van gedachten dat ten grondslag aan de planning en bouw van de stad heeft gelegen, de dromen, utopieën, visies en ontwikkelingsgang.

Ook gaat het over de wijze waarop deze ideeën zijn uitgewerkt in concrete (en toekomstige) planologische en stedenbouwkundige oplossingen. Tenslotte gaat het museum over mensen. Over de bedenkers en makers van Almere en uiteindelijk uiteraard ook over de mensen die er zijn gaan wonen, geboren werden, kortom over de gemeenschap en zijn diversiteit. 

Het museum handelt dus enerzijds over het concept van de stad Almere; anderzijds over wat Almere geworden is en hoe de stad zich in de toekomst zal ontwikkelen. Een museum waar verleden, actualiteit en toekomst aan bod komen. Als werktitel hanteren wij ‘Museum De Stad’. 

We streven daarbij naar een aansprekend en narratief museum, dat verhalen vertelt en verbeeld aan de hand van boeiende en verrassende objecten: realia, archivalia, modellen, maquettes. Een afgewogen combinatie van ‘dingen’, beelden, geluiden en sferen. Zintuiglijke ervaringen staan daarbij centraal. 

Thema’s die in het museum uitgewerkt kunnen worden gaan uit van typisch Almeerse fenomenen. Die fenomenen worden geduid en in context geplaatst met de bedoeling dat bezoekers op een bijzondere en ongebruikelijke wijze Almere kunnen ervaren. Inwoners zullen door bezoek aan dergelijke presentaties de ontstaansgeschiedenis en de complexiteit leren kennen van de stad waarin ze wonen en hoe zij zich ertoe kunnen of willen verhouden. 

Als voorbeelden van dergelijke brede thema’s kunnen dienen: 

• De horizon (over de alom zichtbare horizon in Almere in relatie tot het gebruik van de horizon in de kunstgeschiedenis, door kunstenaars sinds eeuw en dag, in figuurlijke zin als metafoor voor inperking of juist verbreding van de verspreiding van gedachten)
• De schaduwloze stad (Almere is zodanig gebouwd dat je op veel plekken geen schaduw ziet. Dit gegeven zou thematisch kunnen worden uitgewerkt in een project over de (verbeelding van) de utopie: een schaduwloze stad als vertrekpunt voor een contrastloze en een conflictloze wereld?
• 1000 gezichten. Gezichten op straat in Almere kunnen uitgangspunt zijn voor een project over portretten, de leesbaarheid van gezichten, zelfportretten in de kunstgeschiedenis. Diversiteit, samenleven en –wonen, straatcultuur, hoge en lage cultuur komen in een dergelijk project samen.

De mogelijkheid om het museum te clusteren rond één collectie hebben wij vooralsnog verlaten. 

Redenen om hiervan af te zien zijn: 

• het opbouwen van een relevante collectie die representatief is voor het verleden en het heden van Almere kost decennia
• het verwerven van één of meer bestaande (kunst)collecties, zo die al op de markt te vinden zijn, vergt grote financiële inspanningen, waarbij de relatie tot Almere bovendien niet evident is. Zo’n collectie wordt te gemakkelijk een Fremdkörper binnen de Almeerse context.

Wel zijn wij van mening dat de huidige collecties van De Paviljoens en een selectie van Historische documenten uit het Gemeentearchief onderdeel zouden moeten uitmaken van het nieuwe museum. 

Museum De Stad is, net als Almere zelf, een groeimodel. In 2012 start het met een gebouw. Vorm en omvang zijn punt van nadere uitwerking. Het gebouw zal echter wel een ‘gebaar’ moeten zijn. Hoogwaardige en aansprekende architectuur op een centrale locatie binnen de stad. 

Bij de opening zien wij een kleine collectiekern (de collecties van Paviljoens en Gemeentearchief Almere), een aantal thematische langdurige bruikleenclusters uit bestaande musea, en een of meer tijdelijke kunst en/of cultuurhistorische tentoonstellingen over Almere. Wellicht vormt de opening van het nieuwe museum de kern van een festival over de stad waaraan ook andere instellingen in Almere deelnemen en de bevolking in den brede deelgenoot van is. 

Structurele samenwerking met een zorgvuldig geselecteerd aantal bestaande musea vormt de basis van het presentatiebeleid van Museum De Stad. De onderzoeksagenda, het collectiebeleid en het reflecteren op de stad wordt mede vormgegeven door enkele erfgoed- en onderzoeksinstellingen. 

De beoogde partners 

Een eerste verkenning heeft een voorlopige shortlist van instellingen opgeleverd waarmee Museum De Stad duurzaam zou moeten samenwerken. Wellicht dat deze lijst nog modificaties behoeft. 

Het gaat om instellingen  waarmee initiële contacten zijn of worden gelegd en betreft: 

De Paviljoens, Almere

Gemeentearchief Almere

Instituut Beeld en Geluid, Hilversum

Internationaal New Town Institute, Almere

Meertens Instituut, Amsterdam

Nederlands Architectuurinstituut, Rotterdam

Nieuwland Erfgoedcentrum, Lelystad

Rijksmuseum, Amsterdam

Stedelijk Museum, Amsterdam

Zuiderzeemuseum, Enkhuizen 

Voor deze instellingen is gekozen om een complex van redenen. Het betreft immers een combinatie van bestaande Almeerse én landelijk opererende instellingen merendeels in de fysieke nabijheid van Almere

• met grote gespecialiseerde collecties waarbij op natuurlijke wijze inhoudelijke of thematische verbindingen met Almere gelegd kunnen worden
• met een grote naamsbekendheid en inhoudelijke kwaliteit
• tenslotte gaat het mede om een aantal rijksgesubsidieerde instellingen, waarmee

interesse/co-financiering van/door het Ministerie van OCW wellicht in beeld komt. 

Draagvlak bij cultuurinstellingen in Almere 

Op 29 oktober is deze notitie besproken met directeuren en vertegenwoordigers van de Almeerse professionele culturele instellingen. Het betrof De Paviljoens, Casla, Stadsarchief, buro Archeologie, INTI, Bibliotheek, Schouwburg en Corrosia. Daarbij is gebleken dat aanwezigen de notitie over de gehele linie onderschreven en er enthousiasme bestond voor het idee.

Als punten van aandacht  werden genoemd:

• een effectief gebruik van de mogelijkheden die e-culture biedt voor interactie met publiek
• permanente aandacht voor toekomst, heden en verleden
• aantrekkelijke permanente activiteiten voor de Almeerder met regelmatig stevige ‘events’ om (extra) bezoekers van buiten Almere te trekken
• zorg voor bruiklenen van goede en aantrekkelijke kwaliteit, voorkom dat het museum een soort bezoekerscentrum voor winkeldochters van andere musea wordt.
• Betrek de Almeerder bij het proces o.a. door gebruik te maken van bestaande communities
• Focus niet alleen op modaal en lager, Almere kent ook een grote groep bovenmodale, hoog opgeleide inwoners die tevens doelgroep en subject van het museum dienen te zijn

De werkwijze van Museum De Stad 

Museum De Stad zal naast een aansprekend gebouw ook over een adequate staf moeten beschikken. Die staf zal worden aangestuurd door een directeur die als een soort intendant de samenwerking met de genoemde musea en instellingen vorm gaat geven. Het is uitdrukkelijk de bedoeling dat Museum De Stad samen met deze partners ideeën voor presentaties, onderzoek, manifestaties en toekomstige collectievorming deelt en ontwikkelt. De samenwerking zal een meerwaarde moeten hebben voor alle partners. Die meerwaarde is voor Museum De Stad evident, maar voor de partners moet hun aanwezigheid in Almere via Museum De Stad eveneens aantrekkelijk zijn. 

Feitelijk is er sprake van een variant op het ‘shop in the shop’ concept of misschien wel een culturele ‘shopping mall’. De partners zijn binnen Museum De Stad herkenbaar aanwezig met hun eigen ‘merk’. 

Voordelen voor de partners zijn derhalve: 

• Museum De Stad is een platform voor collectiemobiliteit
• Museum De Stad is een billboard (marketinginstrument) voor de betreffende musea
• Via Museum De Stad bereiken de betreffende musea een publiek dat (vermoedelijk) grotendeels niet tot de frequente museumbezoekers zal behoort
• Museum de Stad kan een museaal laboratorium worden waar nieuwe

presentatie-, onderzoeks- en samenwerkingsvormen worden ontwikkeld en uitgetest 

De samenwerking van deze instellingen met Museum De Stad zal ook organisatorisch geborgd moeten worden. Gedacht kan worden aan een convenant of participatie in een rechtspersoon voor de exploitatie van Museum De Stad. Ook zal een exploitatiemodel ontwikkeld moeten worden dat voor alle betrokkenen aanvaardbaar en rendementsvol is. In deze fase van ons onderzoek is daar verder nog niet naar gekeken.

 Publieksbereik 

Museum De Stad bedient twee brede publieksgroepen: de inwoners van Almere (die er hun stad en zichzelf in zullen herkennen en er tal van nieuwe aspecten kunnen ontdekken) en recreatieve bezoekers uit binnen- en buitenland (die zich na een bezoek aan Museum De Stad en de stad zélf een beeld hebben kunnen vormen van de unieke ontstaansgeschiedenis). Daarnaast is Museum de Stad een natuurlijk startpunt voor specifiek geïnteresseerde bezoekers en onderzoekers (architectuurhistorici, planologen, kunst- en cultuurhistorici en bezoekers van de grote Landart projecten in Flevoland). 

Nationale reikwijdte 

Museum de stad, zoals ons voor ogen staat, wordt een instituut van nationale reikwijdte en belang. Een museum van en over Almere, maar met relevantie voor alle Nederlanders. Positionering en profilering van Museum de Stad richt zich dan ook op heel Nederland. Die ambitie wordt gelegitimeerd door verschillende aspecten: 

a. Het verhaal dat in het museum (semi-permanent en via tijdelijke presentaties) is een ‘groot’ oer-Hollands verhaal. Land werd water, water werd land en daar ontstond een nieuwe stad. Op door mensen gemaakt land, op een door mensen bedachte plek in een geheel door mensen bedachte vorm.  Een versmelting van natuur en cultuur; van technologie en planologie die uniek is in de wereld. Als dit verhaal op aansprekende wijze vorm wordt gegeven heeft Almere een propositie in handen waarmee, naar onze overtuiging, niet alleen een breed nationaal publiek wordt aangesproken, maar waarmee Almere een interessante toeristische trekpleister zal kunnen worden. Mede omdat het het museum verteld wordt, buiten het museum te zien is. In figuurlijke zin dus een grenzeloos museum. 

b. De samenwerking die ons voor ogen staat tussen Museum De Stad en een beperkt aantal grote Nederlandse musea is uniek en kan tot een uiterst boeiende invulling van de Collectie-Nederland-gedachte  leiden. Dit begrip werd rond 1990 door het Ministerie van Onderwijs Cultuur en Wetenschappen (Toen nog WVC) geïntroduceerd vanuit de gedachte dat het collectieve erfgoed zoals dat door musea, archieven en andere erfgoedbeherende instellingen werd verzameld en gekoesterd feitelijk één geheel vormt. Het collectieve materiële erfgoed van een natie; weliswaar decentraal beheerd.  Tot nu toe is het vrijwel nergens gelukt om aan het begrip Collectie Nederland concreet, overtuigend en permanent invulling te geven. Museum de Stad heeft de potentie om het eerste grote museum te worden dat vanuit de Collectie Nederland gedachte opereert en daarmee experimenteert. Almere leent zich bovendien uitstekend voor zo’n experiment omdat er geen grote eigen museale collectie (als een soort van historische ‘ballast’) aanwezig is, er geen grote dominante museale spelers met protectionistische trekjes of angst voor concurrentie door zo’n nieuw instituut bestaat.  Maar ook omdat Almere van nature een ‘open samenleving’ is vernieuwing, ideeën, mensen en instituten van buiten zijn in Almere per definitie welkom omdat de stad er zijn bestaan aan ontleend. 

Wat te doen in de periode 2009-2012 

1. Kwartiermaker 

Het inhoudelijke ontwikkeltraject is gediend met het aanstellen van een kwartiermaker. Dat zou naar onze mening een instituut en liefst een persoon daarbinnen in Almere moeten zijn. De suggestie dat deze functie bij het INTI zou passen onderschrijven wij van harte. Met het aanstellen van zo’n kwartiermaker is het project en het proces binnen Almere geborgd en kan in nauwe afstemming en samenhang met de Gemeente een plan van aanpak en gefaseerd projectplan worden opgesteld. Ondergetekenden zijn gaarne bereid waar mogelijk en wenselijk, bijvoorbeeld in een klankbordgroep of als extern adviseur(s), het proces te blijven ondersteunen en de kwartiermaker of andere betrokkenen met advies bij te staan. 

2. Werkconferentie musea 

Met de genoemde Nederlandse musea waarmee initiële contacten zijn geweest moet verder en intensiever over het plan gesproken worden. Dit kan in een werkconferentie die voorjaar 2009 gehouden zou moeten worden.  Tijdens die conferentie dient het draagvlak bij deze musea gezekerd te worden en kan worden bekeken op welke wijze een toekomstige samenwerking daadwerkelijk gestalte zou kunnen krijgen. 

3. Tentoonstelling 

Om de typologie van het soort tentoonstellingen dat Museum De Stad zou moeten gaan brengen te verhelderen is het mogelijk een door Rudi Fuchs een concept leveren voor een te organiseren proeftentoonstelling te maken Bijvoorbeeld over een thema als ‘de horizon’. Die tentoonstelling kan op een verrassende centrale locatie in Almere gehouden worden (mits deze voldoet aan elementaire eisen m.b.t. veiligheid en klimaat). De tentoonstelling zou onder regie van Rudi Fuchs moeten worden samengesteld door enkele samenwerkende partijen in Almere, met steun en hulp van musea en bruikleengevers van buiten de stad. 

Doel  van zo’n project is:

• In de praktijk laten zien waarover Museum de Stad zou kunnen gaan (voorproefje)
• Uittesten van samenwerkingsverbanden zoals in het nieuwe museum zijn beoogd
• Het debat over nadere invulling en uitwerking van het museum agenderen
• Ervaring opdoen met vormen van publieksparticipatie

Deze tentoonstelling zou, afhankelijk van de beschikbare ruimte(n) en middelen in 2009 of 2010 uitgevoerd kunnen worden.

 mm/rhf 2 februari 2009